خاک به عنوان بستر گیاهان در تامین رطوبت، تعادل دما، حفظ مقاومت ریشه و تغدیه گیاه، نقش مهمی را ایفا می کند، ولی همواره به واسطه تغییر فصول و عوامل جوی همچون باد، باران و برف و دیگر عوامل فرسایش زا، این بستر ارزشمند تحلیل رفته و از استحکام آن کاسته می گردد . از دست رفتن رطوبت و فرسایش خاک به خشکسالی و از میان رفتن تدریجی گیاهان می انجامد. بنابراین راهی به جز ترمیم و بازسازی بافت خاک باقی نمی ماند؛ لذا یکی از تدابیری که از دیرباز در حرفه کشاورزی برای حل این معضل ابداع شده است تکنیک مالچ پاشی کشاورزی است. امروزه در سراسر دنیا، انواع مختلف این تکنیک در مزارع و باغات کشاورزی و همچنین گلخانه ها به کار برده می شود و نتایج سودبخشی را عاید کشاورزان و دیگر تولید کنندگان عرصه کشت و زرع نموده است.
مالچ پاشی چیست؟
مالچ پاشی روشی برای پوشاندن خاک در زمان رشد محصول است که با کمک به حفظ رطوبت خاک، کنترل علف های هرز و از هدر رفت آب و بروز خشکسالی پیشگیری می کند و بدین ترتیب حاصلخیزی خاک و بهره وری بهینه را در پی خواهد داشت. در این روش با افزودن لایه ای به سطح خاک می توان آن را در برابر اشعه خورشید و گرمای زیاد مصون داشت و یا از تبخیر بیش از اندازه خاک حفظ کرد. همچنین این روش به حفظ استحکام ریشه درختان، درختچه ها و صیفی جات تازه کاشته شده؛ کمک شایانی می نماید از این رو این روش از فاکتورهای موثر در رشد گیاهان قلمداد می شود.
مالچ چیست؟
«مالچ» “Mulch” یا «خاک‌پوش» در لغت به معنای پوشش و چیز نرم و در حال پوسیدن است و در اصلاح کشاورزی، به پوشش نرم و سبک سطح خاک، مالچ گویند. این پوشش به دو شکل ارگانیک یا آلی (زنده) و غیر ارگانیک یا غیرآلی (بی جان) وجود دارد؛ اولی متشکل از مواد طبیعی و دیگری شامل مواد مصنوعی و یا معدنی است. این پوشش همچون لایه‌ای محافظ از خاک در برابر عوامل فرسایش وصدمات محیطی محافظت می کند. خاک را عایق بندی کرده و ریشه گیاه را تقویت می کند. سویی این ماده، با حفظ رطوبت، تعادل دمایی، و تامین مواد مغذی سلامت، رشد و پرباری محصول کشاروز را تضمین می نماید.
مطالب مرتبط:
آشنایی با انواع مالچ و کاربرد های هر کدام
مالچ ها خود به دو دسته”مالچ طبیعی” یا آلی و”مالچ غیرطبیعی” یا غیرآلی تقسیم می شوند.
مالچ آلی
این پوشش، ازمواد طبیعی وبقایای گیاهی مثل شاخه و برگ درختان، پوست درخت، کاه وکلش گندم و خاک اره، تراشه چوب، کمپوست و امثال آن بوجود آمده است. این خاک پوش های طبیعی معمولا مانند کود دامی و کمپوست با خاک ترکیب می شوند . مالچ های آلی به گرم شدن خاک، استحکام در برابر فرسایش و نیز افزودن مواد مغذی کمک کرده و موجب حاصلخیزی خاک می شوند.
مالچ غیرآلی
ماده تشکیل دهنده مالچ غیرآلی، می تواند از نوع مصنوعی و شیمیایی باشد مانند: سلوفان، پلی اتیلن، پلاستیک، خرده‌های لاستیک، فیبر و پشم شیشه؛ و یا اینکه از جنس مواد معدنی همچون شن و سنگریزه باشد. این نوع از پوشش های غیر آلی بیشتر به منظور افزایش عملکرد و زودرسی محصولات به ویژه انواع جالیزی و گرما دوست، مورد استفاده قرار می گیرد.
در ادامه به اهمیت و جایگاه ویژه هر یک از این انواع خواهیم پرداخت…
روش های مالچ پاشی کشاورزی
روش مالچ پاشی فله ای
در این روش با بهره گرفتن از مالچ آلی مانند کاه، بقایای گیاهی، خرده کاغذ و کمپوست؛ خاک اطراف گیاه را پوشش می دهند. ضخامت مواد بکار برده شده بسته نوع گیاه و فصل متغیر است. در این تکنیک لازم است پیش از هر اقدامی زمین از وجود علف های هرز پاک شده و آبیاری شود. در این روش همواره شعاع کمی از اطراف ساقه گیاه باید خالی بماند تا ریشه گیاه تنفس کرده و تبادل گرما بخوبی انجام گیرد.
روش کشت زیر پلاستیک یا کشت نایلونی plasticulture
در این روش از مالچ پلاستیکی که به صورت رول نایلونی و از جنس پلی اتیلن می باشد برای پوشانیدن سطح خاک مزرعه کمک می گیریم. در این روش زمین به صورت جوی و پشته درآمده و سپس پلاستیک را روی سطح به صورت موازی بر زمین پهن کرده و اطراف آن را تثبیت می کنیم. با توجه به نوع گیاه و فاصله کاشت آنها از هم روی گلاستیک روزنه و شیار برای کاشت بذر بوجود می آوریم. آبیاری در کشت نایلونی به کمک سیستم آبیاری قطره ای انجام می شود.
کاربرد نایلون های مالچ کشاورزی
امروزه کشاورزان استفاده از مالچ های نایلونی را به دلیل صرفه جویی در زمان ، هزینه کمتر و کاربری آسانتر را بر دیگر انواع مالچ گذاری ترجیح می دهند. چرا که این پوشش وقت و انرژی و وقت کمتری برای آبیاری و نیز دفع علف های هرز از کشاورز می گیرد. یکی از مزایای کشت زیر پلاستیک، نقشی است که در تولید محصولات ارگانیک ایفا می کند؛ چراکه در تولید این محصولات نباید از مواد شیمیایی دافع علف های هرز استفاده کرد و این نیاز به وسیله مالچ نایلونی به خوبی مرتفع می گردد. به طور کلی می توان گفت بکارگیری انواع نایلونی مالچ ها، مزایای بی شماری همچون حفظ رطوبت خاک و کاهش علف های هرز، بهبود بافت خاک، دفع آفات ، حفظ ریشه از غرق شدن و دمای بالا، ممانعت از تماس محصولات برگی با بسترخاک و بالاخره آراستگی مزرعه را در پی خواهد داشت.
مطلب تکمیل کننده:
نکات مهم در رابطه با کشت زیر پلاستیک + باید ها و نباید ها و روش انجام کار
آشنایی با انوع مالچ های به کار رفته در روش کشت نایلونی
مالچ نایلونی شفاف
در مواقعی که گرم شدن سریع خاک در اولویت باشد، مالچ شفاف استفاده می شود، ولی چون با عبور نور به علف هرز اجازه رشد می دهد؛ از این جهت چندان مقرون به صرفه نیست.
مالچ سیاه
به گرمایش خاک کمک کرده و مانع رشد علف هرز می شود و از انواع بسیار کاربردی در کشاورزی می باشد.
مالچ رنگی
رنگِ این مالچ ها، در دمای خاک، بازتاب دمایی و بازتاب امواج موثر است که گیاه را به رشد بیشتر و بهبود عملکرد محصول وا می دارد. در حقیقت هر رنگ یک طول موج خاص از نور را جذب می کنند که هر طول موج روی برخی صفات همچون قد گیاه، شرایط گل دهی و باروری اثرگذار خواهد بود.
مالچ سفید
این نوع از مالچ ، قابلیت بازتاباندن اشعه خورشید و خنک نگه داشتن خاک را داشته و از سویی با دفع شته ها از انتشار بیماری های ویروسی در محصولات جلوگیری می کند .
مزایا و معایب انواع مالچ های کشاورزی
مالچ ارگانیک یا مالچ آلی (خاک اره ، کاه و کلش گندم، خرده کاغذ، ضایعات برگ و پوسته درختان)، به دلیل در دسترسی آسان، کم هزینه ترین نوع پوشش است. این مواد توانایی جذب سریع و انباشت حجم بالایی از آب (بویژه در بارندگی ها) را دارند و با توزیع متوازن و یکنواخت آن در خاک؛ رطوبت مورد نیاز ریشه را تامین می کنند. مالچ های ارگانیک دمای لایه های فوقانی خاک را تنظیم کرده و سبب رشد میکروارگانیسم های مفید گیاه می شوند.
از دیگر مزیت های مالچ ارگانیک، سهولت ترکیب با خاک و تبدیل شدن آن به کود طبیعی و برگشتن دوباره به چرخه تغذیه و رشد گیاه است که آن هم، باعث صرفه جویی درهزینه ها می شود. بنابراین استفاده از مالچ ارگانیک با کمک به حفظ رطوبت ریشه و جلوگیری از هدر رفت آب، اما باید توجه داشت که این نوع از مالچنسبت به نوع مصنوعی پایداری کمتریدارد. مالچ طبیعی غالبا مستعد پوسیدگی ست و این امر علاوه بررشد کپک و قارچ ها و در نتیجه صدمه دیدن گیاه؛ می تواند مانع از انتشار مواد غذایی خاک به ریشه ها شود.
مالچ ها متشکل از کاه و کلش و بقایای گیاهی، مناسب تابستان نیستند چون با بالا بردن حرارت خاک موجب از دست رفتن آب می شوند.
مالچ ارگانیک، پناهگاه مناسبی برای جوندگان و حلزون ها و حشرات فراهم می کند که خود تهدیدی برای گیاه است. این پوشش در بیشتر مواقع بدلیل همراه بودن با تخم حشرات، بذرعلف هرز و بیماری‌‌ها، موجب افت کیفیت خاک می شود. بنابراین، مالچ مصنوعی در این خصوص عملکرد بهتری دارد، زیرا به سبب ماندگاری دراز مدت تا مدتها بافت خاک را منسجم و مصون از فرسایش نگه داشته و به این ترتیب، به حفظ مواد آلی وکاهش تبخیرسطح خاک کمک کرده و مانع هدر رفت آب می شود.
از طرفی مالچ مصنوعی برخلاف نوع ارگانیک، عاری از آفات طبیعی است که باعث تقویت ریشه و قوام گیاه می شود. این نوع مال از تبخیر آب جلوگیری می کند ولی بدلیل نوع تراکم ذرات گاهی از نفوذ آب به خاک هم جلوگیری می نماید.
این مواد غیرآلی به طور موثر در کنترل علف هرز و حفظ رطوبت نقش دارند ولی در کنترل دمای خاک تا حدودی ضعیف عمل می کنند.
کاربردمالچ های شن و ماسه (معدنی) بیشتر تزئینی است ولی به دلیل جذب گرمای زیاد عامل موثری در کنترل علف های هرز نیز هستند. این پوشش مناسب فصول گرم نیست زیرا باعث تبخیر زیاد آب و تشنگی گیاه می شود. از دیگر مزایای این محصول، راحتی و سهولت استفاده‌ی آن است. همچنین بکارگیری مالچ مصنوعی، کیفیت عالی‌تری از محصول را به همراه دارد. به علاوه مراحل کاشت و برداشت زودتر از موعد را برای کشاورزان رقم می زند؛ بدین‌‌ترتیب موجب صرفه جویی در زمان نیز خواهد شد.
مالچ غیر ارگانیک عمدتا گران تر از نوع آلی است و برای مصارف کشاورزی در مقیاس بزرگ تر کاربرد دارند. هزینه مواد اولیه مانند پلاستیک؛ مراحل نصب و جمع آوری این نوع از مالچ در پایان فصل کشت چندان مقرون به صرفه نیست.
مالچ مصنوعی قابلیت تبدیل شدن به کود را ندارد و بازگشت به چرخه طبیعت را ندارد. به عبارت دیگر، اساسی‌‌ترین و لاینحل‌ترین بخش مساله، تجزیه ناپذیر بودن مالچ های مصنوعی است که از این منظر آسیب های جبران‌ناپذیری را متوجه محیط زیست و باتبع انسان‌هامی کند.
چگونگی اثربخشی فرایند مالچ پاشی در حفظ و رشد گیاهان
همان طور که اشاره گردید، ضرورت بکارگیری لایه‌ی حفاظتیِ مالچ، برای خاک اجتناب‌ناپذیر است و برای روشن تر شدن این حقیقت، فوائد مالچ پاشی کشاورزی را برمی شماریم:
- مالچ پاشی سبب حفظ رطوبت خاک و محافظت از ریشه می شود.
- این روش با ایجاد یک حائل از فرسایش شدید خاک در بارندگی های شدید جلوگیری می کند.
- مانع شسته شدن کودها از سطح خاک می شود.
- مالچ پاشی سبب زودرسی ۷ الی ۱۴ روزه گیاه و همچنین باردهیچندبرابری آن می شود.
- نوسانات دمایی خاک را در فصول مختلف سال تعدیل می کندو در زمستان ریشه‌گیاه را از یخ زدگی مصون می دارد.
- باعث نابودی علف های هرز شده و درنتیجه به رشد بهتر گیاه و پرباری محصول می انجامد.
- مالچ پاشی با جلوگیری از یخ زدن درختان در فصل سرما و خشک شدن آنها در تابستان، سبب عایق بندی خاک می شود.
- از سله بستن و نیز شوره بستن خاک جلوگیری می کند.
- هوادهی خاک را آسان می کند.
- مانع انتقال املاح و نمک به سطح خاک می شود.
- این روش مانع از هدر‌‌رفتن آب و صرفه جویی در هزینه ها را سبب می شود.
- دراین روش پروسه کاشت داشت و برداشت گیاهان با سهولت و سرعت بیشتری انجام می پذیرد.
- با کمک مالچ پاشی کشاورزی می توانیم شاهد کاهش چشمگیر ریزگردها و در نتیجه پاکیزکی و زیبایی محیط زیست خود باشیم.
زمان مناسب برای مالچ پاشی کشاورزی
بکار بردن این روش در هر زمان ازسال برای خاک مزرعه یا باغچه شما اثربخش خواهد بود. اما به طور معمول، ابتدای پاییز بهترین فصل برای مالچ پاشی است،زیرا خاک را در برابر بارش ها به ویژه در زمستان عایق بندی کرده و رطوبت و مواد مغذی مناسب را در اختیار گیاه می گذارد. از طرفی مالچ پاشی پاییزی می تواند نوسانات شدید دما خصوصا در زمستان راتعدیل کند.
مالچ ها ی به جا مانده از پاییز فرایند گرم شدن خاک را به تاخیر انداخته و رشد محصولات را در بهار کند می کنند.خاک عایق شده با مالچ پاییزی بسیار محکم و نفوذناپذیر شده، لذا ضروری است در اواخر زمستان و پس از محو شدن برف ها، ابتدا این لایه از مالچ، تعویض و یا با خاک هم زده شود تا خلل و فرج کافی برای تنفس و انتقال گرما از سطح خاک فراهم شود. با این وجود، چنانچه کشاورزان قصد مالچ پاشی بهاره داشته باشند، بهتر است اواسط بهار را برای این کار در نظر بگیرند تا هم خاک بقدر کافی گرم شود و هم با ذخیره مناسب آب، دربرابر تبخیر و نوسانات ناشی از گرمای تابستان کاملامهیا و تجهیز شود.
به طور کلی شیوه های مالچ پاشی و خصوصا زمان اجرای آنها،ارتباط تنگاتنگی با نوع مالچ بکار رفته، نوع گیاه و همچنین هدف و انتظار ما از انجام این تکنیک دارد.
روش استفاه از مالچ در کشاورزی
به عنوان مثال، ساقه برخی گیاهان را باید به طور کامل بوسیله مالچ پوشش دهیم؛ درحالی که در مورد برخی دیگراز گیاهان، باید زمین حول ساقه راباز گذاشته و تنها به مالچ پاشی راهروها بپردازیم.
حتی ضخامت مالچ پاشی بسته به نوع گیاه و محصول متغیر است. در برخی گیاهان، بویژه نوع صیفی و سبزیجات، تنها بکارگیری یک لایه نازک یک الی دو سانتی‌متریمالچ کفایت می کند؛ در حالیکه برای برخی دیگرمانند درختان باغات،ضخامت مالچ گسترده شده حتما باید بین۸-۳سانتی‌متر باشد تا تاثیر لازم را درحفاظت، رشد و باردهی گیاه داشته باشد.
فراموش نکنید که زمان، فاکتورتعیین کننده ای در حفظ محصولات است و چنانچه مالچ پاشی زودتر یا دیرتر از موعد مقرر انجام شود علاوه بر بی ثمر بودن، خسارات جبران ناپذیری در پی خواهد داشت.
مالچ گذاری زودتر از موعد، بویژه اگر اوایل بهار بوده باشد، به دلیل باران های پی درپی این فصل دچار پوسیدگی می شود و نیازمند تعویض و جایگزینی است. ولی در برخی مواقع مالچ گذاری زودرس توصیه هم می شود و هنگامی است که گیاه گرما دوست باشد؛ در این شرایط برای جلوگیری از سرمازدگی فصل بعدی کمی زودتر خاک پای گیاه را عایق بندی کنیم. در این مثال نوع گیاه فاکتور تعیین کننده برای زمان مالچ پاشی است. فقط توجه داشته باشید در صورت پوسیدگی، مالچ ها باید به سرعت جایگزین شوند تا باعث آلودگی خاک نشوند.
نتیجه گیری
درصنعت کشاورزی نوین، کنترل مصرف آب، استفاده بهینه از حداقل فضای زراعی، پایین آوردن هزینه کاشت، نگهداری و برداشت محصول ومصرف حداقلی سموم شیمیایی؛ از مهمترین برنامه ها و اهداف سازمانها و موسسات ترویج کشاورزی است. در این میان دسترس ترین وبهترین روش شناسایی شده که همواره توصیه می شود، روش مالچ پاشی کشاورزی است. به کار گیری این فرایند علاوه بربهبود کیفیت خاک، با کنترل علف های هرز،کاهش هدر رفت آب وصرفه جویی درهزینه ها و بویژه کنترل ریزگردها؛ توانسته است نقش موثری درکیفیت محیط زیست و در پی آن ارتقای زندگی انسان ها ایفا نماید.