کلزا بعد از سویا، آفتابگردان، بادام زمینی و دانه کتان در رتبه 5 تولید در میان محصولات دانه روغنی جهان قرار دارد.
این ماده حاوی حدود 40٪ روغن و 23٪ پروتئین می باشد. مبدا آن کشورهای آسیای میانه و اروپاست، کاشت کلزا در ایران برای تولید روغن خوراکی مورد توجه قرار گرفته است.
یکی دیگر از پتانسیل های کلزا، علوفه سالانه است. در گذشته به عنوان علوفه ای برای خوک و طیور پرورش یافته در مزرعه مورد استفاده قرار می گرفت. می توان در هر فصل 1تا 2 تن ماده خشک کلزا در هر هکتار تولید کرد.
مراحل رشد
کلزا به دو نوع پاییزه و بهاره وجود دارد. رشد کانولا با شش مرحله اصلی مشخص می شود.
مرحله صفر پیش آمادگی است. بذر ممکن است از 4 تا 10 روز طول بکشد تا جوانه بزند. در این مدت بسیاری از عوامل بیماری زای خاک منتقل می شود. سرعت جوانه زنی بستگی به دمای خاک، رطوبت، تماس خاک بذر و عمق کاشت دارد.
در مرحله اول گیاه بسیار جوان به تازگی از خاک بیرون آمده است. لپه ها توسط یک هیپوکوتیل فعال از طریق سطح خاک رانده می شوند.
در این مرحله، نهال هنوز در برابر بسیاری از عوامل بیماری زای خاک و در برابر هجوم سوسک و کک آسیب پذیر است.
مرحله 2 مرحله گل دهی است که با افزایش شاخص سطح برگ افزایش می یابد. کلزا بهاره برای چندین هفته در این مرحله رویشی باقی خواهد ماند. کلزا زمستانی نیز در بهار چندین هفته در این مرحله باقی می ماند. افزایش طول روز و درجه حرارت شروع به تقویت و شروع مرحله 3، مرحله جوانه زدن می کند.
گیاهان در این زمان به همراه 30 تا 60 درصد از کل ماده خشک خود به شاخص سطح برگ خود می رسند. برای تأمین موا مغذی در هنگام گلدهی و پر شدن غلاف ها، به انبوهی از شاخ و برگها نیاز است.
گلدهی در مرحله 4 آغاز می شود و 14 تا 21 روز ادامه دارد. روزانه سه تا پنج گل و 40 تا 55 درصد از گل هایی که باز می شوند غلاف ایجاد می کنند.
رسیدن یا مرحله 5 زمانی شروع می شود که گلبرگها از آخرین گل تشکیل شده روی ساقه اصلی می ریزند. پر شدن غلافها 35 تا 45 روز پس از گلدهی کامل است و دانه ها در این مرحله حدود 40٪ رطوبت دارند.
آب و هوا
محصولات کلزا در مناطق گرمسیر و معتدل کشت می شوند. هوای گرم 20 درجه سانتیگراد در هنگام جوانه زنی بذر 20-15 درجه سانتیگراد در زمان رشد گیاه و روزهای آفتابی طولانی 25 درجه سانتیگرادی در زمان گلدهی و تشکیل غلاف مناسب ترین دما برای رشد کلزا است.
خاک
کلزا در خاکهایی با بافت متوسط و زهکشی مناسب و مواد آلی کافی بهترین عملکرد را دارد. کلزا قادر به تحمل pH بین 8-5 است، به عبارت دیگر کلزا در برابر خاکهای اسیدی بیشتر از خاکهای قلیایی مقاوم است. این گیاه از جمله گیاهان بردبار به شوری نیز محسوب میشود و Ec بین 16-10 میلی موس را میتواند تحمل کند. به دلیل تحمل به شوری، از کلزا به عنوان اولین محصول در گودال های تازه تخلیه شده در هلند استفاده شده است.
تهیه بستر مناسب بذر
برا جوانه زنی سریع بستر بذر باید مرطوب و نرم باشد. برای آماده سازی بستر مناسب بذر زمین معمولا نیاز به شخم و خاکورزی دارد تا کلوخه های خاک از بین روند. می توان از علف کش پیش از کاشت هم در خاک استفاده نمود.
تاریخ کاشت بذر
تاریخ کاشت بذر کلزا از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زمان کاشت باید طوری انتخاب شود که قبل از سرمای زمستانه به مرحله 8 برگی و گلدهی رسیده باشد.
- مناطق سردسیر کشور: 10 شهریور تا اوایل مهر
- مناطق گرمسیر: اوایل آبان تا آذر
- مناطق شمالی و سوحلی دریای خزر: 10 مهر تا 15 آبان
- مناطق معتدل: 20 مهر تا 5 مهر
کاشت بذر کلزا
میزان بذر و روش کشت
در کشت بهاره تراکم بوته 100-80 بوته در مترمربع و در کشت پاییزه 80-70 بوته در هر متر مربع می باشد. به طور متوسط 90-60 دانه در هر متر مربع و یا به عبارتی 8-6 کیلوگرم در هر هکتار برای کاشت ردیفی و 10-8 کیلوگرم در هکتار برای کاشت دست پاش بذر لازم است.
در کشت بهاره به دلیل کوتاه بودن طول دوره رشد میزان بذر مصرفی بیشتر است.
فاصله ردیف های کاشت 35-25 سانتی متر و فاصله بذرها روی ردیف ها 4-3 سانتی متر مناسب است.
عمق کاشت بسته به میزان رطوبت در دسترس خاک متفاوت است. معمولا بین 3-1 سانتی متر می باشد.
کنترل علف های هرز
به طور کلی به دو روش می توان در برابر علف های هرز مقابله کرد:
عملیات زراعی: بهترین روش های کنترل علف های هرز، خاک ورزی، کاشت بذر مناسب و کنترل علف های هرز در محصولات قبلی است. رعایت عمق، فاصله و تاریخ مناسب کاشت کشت در حداکثر تراکم توصیه شده نیز باید مد نظر قرار گیرد.
سموم شیمیایی: علف کش ها و سموم شیمیایی روش سریعتری برای مقابله با علف های هرز می باشد.
مواد مغذی مورد نیاز
عکس العمل کلزا به کودها شبیه محصولات غلات دانه ریز است. ازت و گوگرد کلید موفقیت برای رسیدن به عملکرد بالا می باشد.
ازت: کلزا نیاز فراوانی به ازت دارد و استفاده از کود ازته باعث افزایش عملکرد گیاه می شود. استفاده از یک سوم میزان ازت توصیه شده در هنگام کاشت و مابقی آن در دو مرحله ی رشد مجدد پس از پایان سرمای زمستانه و قبل از گلدهی بهترین روش استفاده از کود است.
علامت کمبود ازت رشد کم و رنگ سبز روشن ساقه و برگها می باشد.
فسفر: محصول کلزا به ازای هر تن دانه حدود 15-12 کیلو گرم فسفات نیاز دارد. علاوه بر عناصر فوق کلزا به پتاسیم، گوگرد و نیز نیاز دارد.
مقدار پروتئین و روغن کلزا تحت تاُثیر مصرف فسفات قرار دارد.
علئم کمبود فسفر؛ برگها و ساقه ابتدا به رنگ سبز متمایل به آبی تیره و بعد ارغوانی در می آیند. گیاه کوتوله شده و ریشه های آن کوتاه می ماند. فسفات ها باید قبل از کاشت به خاک اضافه شود.
آفات و بیماری ها
و تا بیماری عمده در کلزا اسکلروتینیا و ساق سیاه می باشد. بیمارهای کم گزارش شده در کلزا عبارتند از زنگ سفید – لکه سیاه – سفیدک دروغین و زردی مینا.
دو نوع بیماری ساق سیاه در کلزا وجود دارد : گونه ضعیف (غیر بیماری زا) و گونه سمی (بیماری زا) که گونه بیماری زای آن ایجاد پوسیدگی عمیق در ساقه گیاه در نزدیکی خاک باعث می گردد. این پوسیدگی قدرت رویش گیاه را کاهش داده و ممکن است باعث حفره در گیاه شود. ساق سیاه قارچی است که اسپورهای آن بوسیله باران و وزش باد یا بذر آلوده انتقال می یابد. واریته هایی از کلزا وجود دارند که به این نوع ساق سیاه مقاوم می باشند.
در نواحی که ساق سیاه کلزا در آنجا گزارش شده است استفاده از ارقام مقاوم به این بیماری و تناوب زراعی در کنترل این بیماری ضروری می باشد .
پوسیدگی ساقه اسکلروتینیا ( کپک سفید ) یک بیماری با قدرت کشندگی زیاد در آب و هوای مرطوب می باشد که این قارچ می تواند به شکل جسم سخت سیاه رنگ قارچی بنام اسکلرویتنا حدود ۵-۶ سال در خاک زنده بماند.
برای مزارعی که مورد هجوم به اسکلروتینیا شده باشد حداقل به یک تناوب سه ساله زراعی بدون کاشت کلزا توصیه می گردد.
قارچ کش های کوادریس، رونیلان و تاپسین ام برای از بین بردن و مبارزه با اسکلروتینیا در کلزا به ثبت رسیده است.
آبیاری
کمبود آب گیاه کلزا در مراحل گلدهی و غلاف بندی موجب کاهش تعداد غلاف، کوچک ماندن دانه ها و کاهش روغن می باشد.
بسته به میزان نزولات جوی منطقه، دما و شرایط محیطی 2 الی 3 مرتبه آبیاری در پاییز و 2 الی 3 مرتبه آبیاری در بهار مورد نیاز است.
گسترش استفاده از آبیاری بارانی کشت مسطح کلزا را رواج داده است.
با توجه به نتایج تحقیقی در همدان آبیاری قطره ای نسبت به آبیاری سطحی باعث کاهش ۴۶ درصدی در آب مصرفی و افزایش ۸۱ درصدی در کارایی مصرف آب در زراعت کلزا می شود.
برداشت
زمان بداشت زمانی است که 50-40 درصد دانه ها به رگ قهوه ای روشن تا سیاه متمایل شوند. جهت کاهش در ریز دانه ها بهتر است برداشت در صبح و یا عصر انجام شود و به دقت از کمباین استفاده شود.
زیان ناشی از ریزش دانه تنها به کاهش عملکرد محدود نمی شود، بلکه باقی ماندن دانه ها در زمین و سبز کردن آنها امری است که زراعتهای بعدی را با مشکل مواجه میکند و در زراعتهای کلزا سبب مخلوط شدن رقم ها میشود.
ذخیره و خشکاندن
چند هفته بعد از برداشت، دانه کلزا تعریق کرده سپس گرم می شود. اگر برداشت در رطوبت بالا صورت گیرد بایستی بصورت طبیعی یا مصنوعی خشک شود برای حفظ کیفیت بذر دمای ۴۳ درجه سانتی گراد یا کمتر از آن برای خشک شدن هر چه بیشتر در تولید تجاری لازم است.
مقرون به صرفه است که قبل از اینکه خشک و انبار گردد غربال شود.