روش های آبیاری بسیار متنوعی برای کشاورزی وجود دارد که با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه کشت، نوع محصول و نوع خاک میتواند تغییر کند. آب برای یک زندگی بسیار مهم است. تمام موجودات برای زندگی به آب احتیاج دارند. گیاهان نیز برای زندگی، رشد و تولید مثل باید آب کافی داشته باشند. هرچند میزان بارش و توزیع فصلی باران برای آبیاری و رشد گیاه اهمیت دارند ولی روش های آبیاری نیز کمکی مصنوعی به رشد محصولات زراعی است. آبیاری از زمانی که انسان ها شروع به پرورش گیاهان کرده اند، وجود داشته است. اولین اختراع بشر پس از یادگیری چگونگی رشد گیاه از دانه ها، شاید یک سطل بود!
آبیاری
آبیاری به معنای آب دادن به زمین برای آماده سازی آن برای کشاورزی است. این فرآیند به آبدهی محصولات زراعی از طریق روشهای مصنوعی برای رشد آنها اطلاق می شود. بنابراین تأمین آب مورد گیاهان در زمان مناسب و بر حسب نیاز آنها بسیار اهمیت دارد.
تأمین آب مورد نیاز گیاهان از منابع مختلف آبی تأمین می شود:
- چاه ها
- حوضچه ها
- دریاچه ها
- کانالها
- سدها و مخازن
به طور کلی می توان روش آبیاری را به دو دسته سنتی و مدرن دسته بندی نمود:
روش سنتی
روش سنتی یک سیستم قدیمی است و در سال های اولیه مورد استفاده کشاورزان قرار می گرفت. امروزه در برخی از مزاع کوچک روستایی هنوز از این روش ها استفاده می کنند، اگر چه روش های سنتی از لحاظ اقتصادی به صرفه تر از روش های مدرن هستند ولی نارکارامدند. زیرا این روش ها به انسان ها و یا حیوان ها وابسته هستند و از لحاظ مدیریت تلفات آب که این روزها به شدت معقوله مهمی است نمی توانند عملکرد بهینه ای داشته باشند.
روش های نوین
روش های نوین از سیستم های آبیاری کارآمدتری بهره می گیرند که در دهه های اخیر طراحی شده اند. این روش ها از لحاظ اقتصادی و هدر رفت آب به کشاورزی کمک ویژه ای می کنند.
چهار سیستم عمده آبیاری
- سطحی
- آب پاش (بارانی)
- قطره ای
- زیر زمینی
آبیاری سطحی
آبیاری سطحی از معمول ترین روش های آبیاری می باشد که در آن آب با نیروی گرانش بر روی سطح خاک توزیع می شود. سه روش اصلی آبیاری سطحی، آبیاری نواری، آبیاری کرتی و آبیاری جویچه‌ای است. در آبیاری سطحی، آب با استفاده از کانال ها و لوله های دریچه دار وارد مزرعه می شود.
آبیاری سطحی بهترین حالت برای شیب های زمین مسطح و انواع خاک با بافت متوسط تا ریز مناسب است که باعث گسترش آب در مزرعه می شود.
آبیاری کرتی
آبیاری مزارع کوچک با سطح بدون شیب و نسبتا صاف می باشد که توسط خاکریزهایی برای جلوگیری از رواناب احاطه شده است.
آبیاری نواری
به صورت آبیاری کرتی توسعه یافته است که شامل مزارعی طویل یا دارای خطوط تراز یکنواخت، شیب طولی و بدون شیب عرضی می باشد.
آبیاری شیاری
در این روش می توان در طول مسیر حرکت آب آبراهه های کوچکی ایجاد نمود. آبی که وارد این شیارها می شود از طریق محیط خیس شده وارد خاک شده و به صورت جانبی و عمودی حرکت می کند تا خاک را پر از آب شود.
آبیاری آبپاش (بارانی)
یک روش آبیاری است که در آن آب اسپری می شود یا مانند قطره های باران در هوا پاشش می شود. دستگاه های اسپری و پاشش می توانند به طور دائم در محل قرار گیرند (ثابت)، بعد از استفاده از مقدار مشخصی از آب به طور موقت تنظیم و سپس جابجا شوند (متحرک) و یا می توانند روی خطوط لوله نصب شوند و در سراسر سطح زمین حرکت کنند (نیمه متحرک).
همانطور که پیش از این گفته شد سیستم های آبپاش پدیده باران را تقلید می کنند. در سیستم های آبپاش، لوله ها آب را به نقاط مرکزی مزرعه منتقل می کنند. آبپاش هایی که در آنجا قرار دارند، آب را در سطح مزرعه توزیع می کنند.
روش آبپاش یکی از کارآمدترین روش های آبیاری در زمین های ناهموار است. علاوه بر این، سیستم های آبپاش بدون توجه به اندازه مزرعه بهترین پوشش را ارائه می دهند.
آبیاری قطره ای
آبیاری قطره ای این روزها پرکاربردترین سیستم آبیاری است این روش ترفندی برای ریز آبیاری هستند که در آن آب از طریق فرستنده ها به سطح خاک به صورت قطرات یا جریان های کوچک اعمال می شود. در آبیاری قطره ای، لوله های پلاستیکی در ردیف های نزدیک محصولات زراعی یا گیاهان قرار داده می شود، در این لوله ها سوراخ هایی وجود دارند. آبهای حاصل از این سوراخها به صورت قطره ای خارج می شوند.
آبیاری قطره یکی از کارآمدترین روش های آبیاری است زیرا باعث کاهش هدر رفت آب در کشاورزی می شود. این روش آبیاری در انواع خاک قابل استفاده است.
آبیاری زیرزمینی
متشکل از روش هایی است که به وسیله آن آب آبیاری در زیر سطح خاک اعمال می شود. این روشخاص آبیاری بسته به عمق سفره آب زیر زمینی متفاوت است. در این روش، رطوبت لازم برای محیط ریشه گیاه توسط کنترل سطح ایستابی است. برای این هدف لازم است که یک لایه غیر قابل نفوذ در عمق مناسب از سطح خاک باشد تا سطح ایستایی را کنترل شود. از مهمترین مشخصه‌های این روش، مرطوب نشدن سطح خاک می‌باشد، در این روش معمولا برای تامین آب در محیط ریشه سطح ایستابی به حدی بالا آورده می‌شود که رطوبت با استفاده از خاصیت موئینگی بتواند به محیط ریشه برسد.
مقایسه عملکرد روش های مختلف آبیاری
طبق گزاراشات کارشناسان کشاورزی، بیشترین راندمان آبياري قطره‌اي 95 درصد و آبياري باراني 70 درصد است، نتایج نشان می دهد که در در سيستم آبياري قطره اي 5 درصد و در سيستم آبياري باراني حدودا 20 الی 30 درصد آب تلف مي‌شود. در حاليكه در آبياري به روش سطحي حتي با تسطيح اراضي و هزينه هاي زیاد راندمان آبياري بیش از 50 درصد نخواهد شد.
این در حالیست که در وضعيت سنتي کشاورزان ما در اكثر اراضي كشور، مزراع به همين ترتيب آبياري مي‌شوند و راندمان آبیاری کشاورزان روستایی حتي كمتر از 35 درصد به دست آمده است.
اين بدان معني است كه با تکیه بر روش های سنتی و استفاده نکردن از روشهاي آبياري باراني و قطره‌اي، 65 درصد آب مزارع هدر مي رود و با احتساب تلفات آب در كانالهاي انتقال، مقدار کلی تلفات از ميزان 75 درصد نيز تجاوز مي‌كند.
لذا با استفاده از سيستم هاي مدرن مانند آبياري تحت فشار (بارانی و قطره ای) و سایر روش های بهینه آبیاری مي‌توان از تلفات آب جلوگيري كرد تا به رشد اقتصادي و توسعه پايدار در همه زمينه‌های کشاورزی دست يافت.