تریتیکاله با نام عامینه چاودم نتیجه دست کاری انسان بر روی ژنوم های گندم و چاودار است. ترتیکاله که از تلاقی گندم و چاودار به وجود می آید بیشتر شبیه گندم است اما در مقایسه با گیاه گندم از قابلیت رشد و مقاومت بیشتری برخوردار است.
این گیاه بر حسب واريته ها (گونه) گندم و چاودار تلاقي داده شده براي توليد آن ممكن است بهاره يا زمستانه باشد.
زیست شناسی
تریتیکاله خود بارور است، البته با درصد کمی دگر باروری. اجزای آن به صورت مجزا به تشریح زیر می باشند:
شکل دانه تریتیکاله مانند والدینشان است، کمی بلندتر از گندم است به عبارتی دارای 10 الی 12 میلی متر طول و 3 میلی متر عرض می باشد.
ریشه این گیاه از نظر ظاهری مشابه گندم و چاودار است. ريشه ها از رطوبت موجود در 15 تا 45 سانتيمتري خاك استفاده ميكنند و نسبت به گندم و چاودار بيشتر در لايه هاي سطحي خاك قرار دارند.
ساقه این گیاه نی مانند و توخالی است.
برگهای آن مانند ساير غلات از محل گره هاي ساقه خارج شده و به طور تناوبی در طول ساقه قرار می گیرند. همچنین هر کدام از برگ ها دارای دو قسمت پهنك و غلاف هستند.
البته گلدهي نیز در گیاه تريتيكاله مانند گندم است اما رسیدن آن معمولا آهسته تر است اما در این گیاه زمان گلدهي نسبت به گیاه گندم طولاني تر است.
شرایط محیطی
به طور کلی تریتیکاله با شرایط آب و هوایی گوناگونی سازگاری دارد.
از آنجاييكه ارزش غذايي این گیاه از چاودار بالاتر است مي تواند جايگزينی براي چاودار خصوصا در مناطقی كه كشت گندم امكان پذير نيست يا عملكرد مناسبي از آن به دست نمي آيد باشد. اين موضوع يك امتياز اقتصادي بسیار مهم براي کشت گياه تریتیکاله محسوب مي گردد.
کشت و آماده سازی زمین
تمامی مراحل آماده سازي زمين برای کشت تریتیکاله مانند گندم و جو مي باشد و كشت آن با بذركارهاي غلات صورت مي گیرد.
با توجه به اين موضوع كه حداقل دمای هوا براي جوانه زنی تريتيكاله مانند چاودار و يولاف محدوده دمای 2 الی 3 درجه سانتيگراد است.
کاشت زود هنگام تریتیکاله باعث پر تر شدن دانه های آن می شود.
از حیث رطوبت محیط، در برخی از ارقام تحمل به خشكي آن نسبت به گندم بيشتر مي باشد.
نور و دمای محیط
تريتيكاله معمولا به طول روز بي تفاوت بوده و محدوديتي از نظر تاريخ كاشت ندارند.
حداقل دمای مورد نیاز برای شروع جوانه زني تريتيكاله 5 درجه سانتيگراد است، همچنین دماي مطلوب برای رشد آن 20 درجه سانتيگراد و حداكثر دما براي شروع جوانه زني 30 درجه سانتيگراد گزارش شده است.
مقاومت به سرما در برخی از واريته ها مشابه گندم و چاودار زمستانه است و همچنين تحمل تريتيكاله نسبت به دمای پایین در اوايل دوره رشد رويشي بيشتر از گندم است.
خاک مناسب برای کشت تریتیکاله
طبق گزارشاتی از مناطق مختلف دنيا تريتيكاله جايگزين مناسبي براي چاودار در خاكهاي غير حاصلخيز و شني مي باشد با اين تفاوت كه عملكرد آن در اين نواحي به مراتب بيشتر از چاودار است. همچنين مشخص شده است كه تريتيكاله دامنه سازگاري وسيعي به كاشت در خاكهاي اسيدي با PH كم دارد و همچنين تريتيكاله گياهي است مقاوم به شوري به خصوص مقاومت به شوري در مراحل اوليه رشد در مقايسه با گندم و جو است.
آبیاری
در آزمايشاتي كه در ایران انجام شده است در شرايط بارندگي طبيعي طي سه سال به مقدارهای 443 ، 309 ، 239 ميليمتر در سال، طي دوره رويش نشان داده كه عملكرد دانه ارقام تريتيكاله حدود 21 درصد بر عملكرد گندم برتري داشته كه به نظر در شرايط بسيار مناسب بارندگي تا 400 ميليمتر بهترين راندمان اتفاق می افتد.
تامین به موقع آب برای پر شدن دانه های تریتیکاله اهمیت بالایی دارد اگر چه همچنين تأمين آب نياز به بستگي به نوع برداشت نيز دارد (شرايط دومنظوره علوفه بي دانه).
در استان خراسان كشت این گیاه در اكثر اراضي كه از آب کافی برخوردار است توصيه مي شود.
به طور کلی بدیهی است که اگر مانند گندم و جو آبياري شود عملكرد بسيار خوبي خواهد داشت.
بیماری تریتیکاله
بيماريهايي مثل كتولگي جو، زنگ قهوه اي، سفيدك و سياهك و همچنین آفاتي چون شته روسي زنبور و غیره از عوامل مشکل ساز گیاه تریتیکاله به حساب می آید.
اما لازم است گفته شود که این گیاه تحمل و پایداری بسیار بالایی در تحمل این عوامل دارد.
علف های هرز
وجود علف هاي هرز در مزارع همواره مشكل ساز است، علف های هرز مزاحم رشد ترتیکاله مشابه علف های هرز گندم می باشد. بنابراین کنترل علفهاي هرز توسط روش هاي شيميايي، زراعي و مكانيكي ضرورت دارد.
از آنجاييكه در مراحل ابتدائي نسبت به علفهاي هرز داراي رشد سريعترمي باشد لذا مي توان با سايه اندازي بر روي علفهاي هرز مانع رشد يا كاهش رشد آنها گردد كه اين امر خود نوعي كنترل بيولوژيكي است كه از طريق تريتيكاله اعمال مي گردد.
برداشت
هرچند هدف از بوجود آمدن گیاه تريتيكاله مصرف انسان ها بوده است اما امروزه به عنوان يك نبات علوفه اي نیز در جهان كشت مي گردد.
اين گياه مقاومت خوبي نسبت به ريزش دانه دارد.
در قياس با جو ميزان دانه توليدي دو برابر است و مجموع ماده خشك 5/1 برابر جو می باشد.
گزارش شده است که عملكرد دانه دو رقم تريتيكاله مناسب ايران در مقايسه با ارقام شاهد گندم اصلاح شده مجموعا 20 درصد برتري عملكرد داشته است كه در تمام مناطق نسبت به گندم بايد در نظر گرفته شود.
در استان خراسان در صورتيكه در طول مراحل اوليه رشد سرچر داده شود ميزان توليد دانه در هكتار حدود 3.5 الی 4 تن بوده و در صورتيكه برداشت علوفه صورت نپذيرد متوسط عملكرد دانه 6 تا 7 تن در هكتار است. عملكرد آن در كشورهاي جهان متفاوت بوده و در بعضي كشورها ميانگين عملكرد 6/8 الی 7/5 ولي طبق گزارشات عملكرد آن بيش از 9 تن در هكتارمي باشد.
برداشت آن شبيه به ساير غلات با كمباين صورت مي پذيرد.