تعیین کاربری اراضی در جهانی که به سوی تغییرات عظیم محیطی و شهرسازی بی حساب حرکت میکند امری ضروری است. مسائل جهان امروزی و امکان استفاده از فناوری سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی باعث شده است که متخصصین و کارشناسان کشاورزی و منابع طبیعی توجه ویژه ای به تصاویر ماهواره ای در مطالعات برنامه ریزی های کلان و جزئی داشته باشند.
یکی از مباحثی که نقش مهمی در برنامه ریزي منطقه اي و ملی دارد تعیین کاربری اراضی، استفاده از اراضی بر اساس استعداد آنها و کشف روند تغییرات کاربری اراضی می باشد. فعالیت هاي بشري در بیشتر اوقات به عنوان تهدیدي علیه محیط زیست بوده که نتایجی همچون فرسایش خاك، گرم شدن کره زمین و انواع آلودگی ها را در پی داشته است. نحوه استفاده از زمین و کارکردي که به آن تعلق میگیرد را کاربري زمین گویند.
نقشه های تعیین کاربری اراضی به عنوان داده های اساسی، ابزار بسیار ارزشمندی در مطالعات طبیعی می باشند و در طی مطالعات تغییرات طبیعت نیاز به داشتن اطلاعات کاربری های اراضی امری مهم است.
توسعه شهري در دهه هاي قبل چنان بوده که منجر به ایجاد عدم تعادل در چگونگی استفاده از اراضی شده و تبدیل کاربري هاي بکر و دست نخورده به کاربري هاي شهري و صنعتی را در پی داشته است. تغییرات ناشی از فعالیت انسانی عامل تبدیل طبیعت به کاربري های دیگر، از دست رفتن و تخریب و چند تکه شدن زیستگاه ها می شود.
دگرگونی در کاربري اراضی معمولا به دو حالت تبدیل از یک نوع کاربري به نوع دیگري از کاربري (مانند تبدیل جنگل به زمین کشاورزي) و یا روي دادن تغییر در یک کاربري ویژه (مانند دگرگونی در وضعیت مراتع) است، که حالت اول به طور مستقیم با استفاده از تصاویر ماهواره اي قابل بررسی و ردیابی است.
برتری سنجش از دور در بررسی تغییرات اراضی
برخی از دلایل مهمی که سبب به کارگیری فناوری سنجش از دور در مطالعات منایع زمینی و به ویژه در تهیه نقشه های تعیین کاربری اراضی، به شرح زیر است :
- به کمک سنجش از دور نواحی گسترده با دقت و با تکرار پذیری بالا می تواند تصویر برداری شود.
- تصاویر دارای قدرت تفکیک مکانی خواهند بود و می تواند با درجه جزئیات مورد نیاز برای نقشه برداری برابری کند.
- سنجش از دور، دورنمایی از موارد کمبود و کاستی برای نقشه برداری زمینی را تهیه می کند.
- تفسیر تصاویر نسبت به نقشه برداری زمینی سریع تر و کم هزینه تر است.
- سنجش از دور محدودیت هایی را که بر سر راه تهیه نقشه به روش زمینی وجود دارد را حذف می کند.
- تصاویر مجموعه ای از داده های همیشگی و موضوعی را که می تواند برای یک محدوده گسترده تغییرات کاربری به خصوص پوشش زمین نظیر جنگل، کشاورزی و توسعه شهرها تفسیر شود را تهیه می کند.
تاثیر انسان بر محیط زیست
همچنین امروزه فضاي سبز شهري به عنوان يک عنصر مهم و حياتي در برنامه ريزي شهري است. همزمان با رشد شهرها، فضاي سبز موجود در آنها به نفع اراضي مسکوني در حال کاهش است. ارزيابي نسبت تغييرات فضاي سبز در طي دوره هاي زماني متفاوت ميزان و پراکندگي اين تغييرات را آشکار مي سازد.
در حال حاضر با پيشرفت هاي انجام گرفته در تکنولوژي سنجش از دور و توليد تصاوير ماهواره اي با قدرت تفکيک طيفي و مکاني بالا و همچنين توسعه تکنيک هاي پردازش تصوير، امکان ارزيابي تغييرات براي کارشناسان فراهم شده است.
در این راستا در پژوهشی در منطقه زرندیه استان کرمان، تغییرات کاربری/پوشش اراضی در فاصله سالهاي 1355 تا 1384 مورد بررسی قرار گرفت. پژوهشگران نتیجه گرفتند که تغییر اراضی به صورت تبدیل اراضی بایر و اراضی رسوبی کشت نشده به اراضی باغی و مناطق مسکونی و صنعتی بوده است.
آنان همچنین اذعان داشتند 5/2893 هکتار به مساحت اراضی باغی در این 29 سال اضافه شده است و در مقابل از وسعت اراضی بیابانی به میزان 7/1572 کتار کاسته شده است.
نتایج این تحقیق همچنین کارایی تصاویر ماهوارهاي را براي تهیه نقشه هاي تعیین کاربری اراضی (پوشش) و تغییرات آنها در جهت تسهیل در برنامه ریزي مدیریت منابع محیطی تایید نموده است.
واحدهای کاربری اراضی تحت تأثیر رویدادهای طبیعی، عملکردهای انسانی، مسایل اجتماعی و اقتصادی بویژه در اطراف شهرهای بزرگ همواره دستخوش تغییر می شوند.
برای به نقشه در آوردن مرز واحدهایی که به سرعت در حال تغییر می باشد ابزار و تکنیک هایی مورد نیاز می باشد که قادر به جمع آوری و ثبت داده ها در مدت زمان کوتاه بوده تا نتایج آن بصورت نقشه های موضوعی در دسترس قرار گیرند. در این راستا تحقيقی با استفاده از قابليت تكنيك سنجش از دور برای تعیین تغييرات كاربري اراضي شهر كرج و اطراف واقع در غرب شهر تهران به منظور تخمين ميزان كاهش اراضي كشاورزي و باغي و افزايش سطح مجموعه شهري را در بازه زماني بين سالهاي 1366 تا 1381 (1987 تا 2002) مورد بررسي قرار داد. به منظور تعيين انواع كاربري هاي منطقه از تصاوير ماهواره اي لندستهاي 5 و 7 (+ETM) استفاده نمود.
با بررسي تصاوير ماهواره اي مشخص گرديد وسعت اراضي مسكوني ساخته شده در تصوير سال 1987 شامل شهر كرج و آبادي هاي پراكنده در اطراف آن تقريباً 3/6032 هكتار بوده و در تصوير سال 2002 که شهر كرج به شهري بزرگ و آبادي هاي آن به شهرهاي کوچک تبديل شده اند در مجموع وسعتي بالغ بر 12/10541 هكتار را اشغال شده است.
مطالعه میزان تغییرات و تخریب منابع در سال های گذشته و امکان سنجی و پیش بینی این تغییرات در سال های آینده می تواند در برنامه ریزی و استفاده بهینه از منابع، کنترل و مهار تغییرات غیر اصولی در آینده گام مهمی باشد.