تنش گرمایی یکی از مهم ترین معضلات فصول گرم برای گیاهان زراعی و باغی می باشد. از آنجاییکه دمای هوا هر ساله در حال افزایش است و در بیشتر نقاط خشک جهان، از جمله کشور ما دما به بالای 40 درجه نیز می رسد، توجه به اینکه نیاز آبی گیاهان را بدانیم و روش های جلوگیری از خشک شدن آن ها را بشناسیم امری ضروری است زیرا که فعالیت فتوسنتزی برگ ها در دماهای 40 درجه به بالا به صفر می رسد.
همانطور که میدانید در فصل تابستان با توجه به گرمای طاقت فرسای برخی مناطق، گیاهان از خشکی و کم آبی شدیدی ممکن است رنج ببرند و دچار گرمازدگی شوند. به همین دلیل به برسی برخی روش های موثر در کاهش تنش گرمایی گیاهان می پردازیم.
نشانه ها (علائم) تنش گرمایی گیاهان
غلتیدن برگ
ذرت و گوجه فرنگی از جمله گیاهانی هستند که معمولا برگ های خود را در واکنش به حرارت می چرخانند. سطح برگ ها به حداقل می رسد و روزنه ها (دهانه میکروسکوپی در برگ ها مانند منافذ، که اجازه حرکت رطوبت و گاز ها را می دهد) بسته می شوند. این ها در مجموع باعث کاهش رطوبت در گیاه می شوند.
پژمردگی
یکی دیگر از علائم تنش گرمایی در گیاهان پژمردگی است، این حالت زمانی اتفاق می افتد که رطوبت کم در گیاه باعث ایجاد عدم فشار آب در داخل گیاه شود.
معمولا در گیاهان یکساله و چند ساله غیر چوبه ای متداول تر است که با کاهش دما بهبود می یابند. با افزایش مدت زمان پژمردگی گیاه، احتمال آسیب دائمی افزایش می یابد. گیاهانی که در گرمترین ساعت روز پژمرده می شوند، عصر و صبح زود بهبود می یابند.
لبه های خشک برگ
مکانیسم بقا که توسط برخی از انواع گیاهان مورد استفاده قرار می گیرد این است که حاشیه های بیرونی برگ خشک می شود، اما برگ به طور کلی زنده می ماند.
این ممکن است در گیاهان بزرگ مانند کدو رایج باشد، جایی که سطح برگ بیشتری برای ذخیره و حفظ عملکرد وجود دارد. لبه های خشک برگ می تواند شبیه علائم بیماری ظاهر شود.
ریزش شکوفه و میوه
بسیاری از گیاهان زینتی پس از قرار گرفتن طولانی مدت در معرض درجه حرارت بالا، جوانه ها و گل های خود را رها می کنند.
این یک مکانیسم دفاعی در برابر تنش گرمایی است که به گیاه اجازه می دهد منابع را برای قسمت هایی از گیاه که برای بقا لازم است، حفظ کند.
ریزش شکوفه و میوه در فلفل، کدو و خیار هنگامی که درجه حرارت بالا ادامه دارد رایج است. بیشتر گیاهان پس از پایان موج گرما به حالت معمولی خود باز می گردنند.
پیچ خوردگی
پیچ خوردگی، گلدهی زودرس گیاه نسبت به زمان معمول خود است. درجه حرارت بالا باعث ایجاد پیچ و خم در سبزیجات فصل سرد می شوند.
با شروع موج گرما احتمالا بسیاری از گیاهان آب و هوای سرد مانند گشنیز، کلم بروکلی، گل کلم، کاهو و اسفناج به دوره باروری خود پایان می دهند. ممکن است برداشت این گیاهان در موقع ای که موج گرما اعلام می شود، برای بهترین کیفیت و طعم مفید باشد.
آفتاب سوختگی
یکی از شایع ترین نوع واکنش گیاهان به تنش گرمایی آفتاب سوختگی است، از سیب گرفته تا گوجه فرنگی تا خربزه، بسیاری از میوه ها در دمای بالا می سوزند، در درجه اول در طرف میوه ای که بیشتر در معرض آفتاب است.
آفتاب سوختگی در انواع مختلف میوه ممکن است متفاوت به نظر برسد، به صورت یک منطقه آبکی روی میوه، تغییر رنگ، تاول روی پوست میوه، میوه خشک شده یا مناطق فرو رفته و سفت شده در سطح میوه ظاهر شود.
پوسیدگی شکوفه
یکی از مشکل رایج گوجه فرنگی در ارتباط با کمبود کلسیم، بروز تنش گرمایی است. آبیاری مداوم در به حداقل رساندن پوسیدگی شکوفه کمک می کند. از خیساندن کامل گیاهان اجتناب کنید.
رفتار گیاه در تنش گرمایی
هنگامی که موج گرما وارد می شود، گیاهان رفتارهای گوناگونی از خود نشان می دهند. بیشتر گیاهان در محدوده دمایی 15 الی 30 درجه سانتی گراد بهترین رشد را دارند.
وقتی دمای بالای 32 درجه سانتی گراد برای مدت طولانی حفظ شود، رشد گیاه کند می شود و برخی گیاهان علائم استرس را نیز نشان می دهند.
در دمای بالاتر از 40 درجه سانتی گراد، بسیاری از گیاهان زنده خواهند ماند اما علائم متفاوتی از تنش گرمایی را بسته به نوع گیاه، بلوغ گیاه و عواملی که اغلب با دمای بالا همراه است، مانند خشکسالی یا باد نشان می دهند. دمای شدید هوا و خاک و فعالیت شیمیایی، رشد گیاهان را کند می کند.
تحمل گرمایی هر گیاه هم بسته به مکان رشد گیاه و نوع گیاه متفاوت است. معمولا گیاهانی که در مناطق گرم و خشک می رویند مقاومت بیشتری به تنش گرمایی دارند و گیاهانی که در مناطق تروپیکال هستند به دلیل یکنواختی بیشتر دما و رطوبت بالا حساسیت کمی دارند و کمترین میزان تحمل گرمایی گیاهان هم به گیاهان آبزی تعلق می گیرد.
اثرات تنش گرمایی گیاهان
اثراتی که تنش گرمایی بر گیاهان می گذارد به دو دسته اثر مستقیم و اثر غیر مستقیم تقسیم بندی می شود.
اثر مستقیم تنش گرمایی بر گیاهان
دناتوره شدن پروتئین ها
تجزیه و اختلال در فعالیت های شیمیایی
افزایش سیالیت غشا
افزایش انرژی فعال سازی آنزیم ها
اثر غیر مستقیم تنش گرمایی بر گیاهان
اختلال در رشد و نمو گیاه
گرسنگی
گرمازدگی میوه گیاهان
افزایش دما به بالای 40 درجه باعث از بین رفتن مغز میوه در زمان رشد سریع آن می شود و خسارت های زیادی را هر ساله در صندوق بیمه محصولات کشاورزی به خود اختصاص می دهد. میزان خسارت این مورد بستگی به نوع میوه، نحوه آبیاری و نوع خاک دارد.
علائم گرمازدگی میوه
- پوکی میوه
- ریزش میوه
- سوختگی برگ های تازه
- رشد نکردن جوانه ها و خوشه ها
توصیه هایی جهت مقابله با گرمازدگی
آبیاری
برای کاهش حداقلی گرمای گیاهان در فصل گرما بهتر است که در دفعات زیاد ولی با عمق بیشتر، گیاه آبیاری شود. به صورتی که هرچه آبیاری کندتر باشد، بهتر است. از انواع روش های آبیاری می توان برای محصولات گوناگون استفاده نمود.
در روش صحیح آبیاری باید دانست که:
- چمن ها معمولا به 3 سانتی متر آب در هفته نیاز دارند.
- در آبیاری بارانی ضربه ای، آب با سرعت کمتری در خاک نفوذ می کند و به نسبت آبیاری فواره ای باد بزنی روش بهتری است.
- بهتر است در زمان هایی که هوا خنک است آبیاری انجام شود، چرا که در اوج گرما آب آبیاری شده سریع تبخیر می شود و تاثیری ندارد. بهترین زمان، صبح زود و اوایل شب است.
مقابله با تنش گرمایی در گیاهان
مالچ پاشی
اگر روی خاک به اندازه 2 الی 5 سانتی متر با مالچ پر کنیم امکان گرم شدن خاک چند درجه کاهش می یابد و به این ترتیب ریشه گیاهان آب کمتری را از دست داده و با خنک ماندن گیاه نیاز آبی آن نیز کاهش پیدا می کند.
در زمستان هم باعث جلوگیری از رشد علف های هرز می شود و با گرم نگه داشتن ریشه ها از یخ زدگی آن ها جلوگیری می کند.
کاشت محصولات مقاوم
می توان در زمان گرم سال از گونه های مقاوم به دمای زیاد برای کاشت استفاده کرد.
شبکه توری
در بعضی مناطق برای ایجاد سایه از شبکه های توری استفاده می کنند ولی اینکار از نظر اقتصادی به صرفه نیست.
مدیریت زراعی جهت کنترل تنش گرمایی گیاهان
به طور کلی روش های زراعی زیر به کنترل تنش گرمایی گیاهان و جلوگیری از گرمازدگی کمک می کند.
- جهت افزایش مقاومت گیاه به کم آبی از کودهای شیمیایی مانند پتاسیم استفاده کنیم.
- ازکود های تسریع رشد که باعث نیاز آبی بیشتری می شوند استفاده نکنیم.
- بهتر است از روش آبیاری تشتکی به جای غرقابی استفاده کنیم.
- علف های هرز را از بین ببریم.
- بهتر است بعد از هر بار آبیاری، سطح خاک را شخم بزنیم تا تبخیر از سطح کاهش یابد.
- بهتر است به جای انتقال آب از جوی خاکی و کانال سیمانی از بین گیاهان، از لوله های پلاستیکی استفاده کنیم.
- از گیاهانی که رطوبت زیادی را در خود نگه می دارند در محل آبگیر گیاهان استفاده کنیم(پرلیت).
- حذف میوه ها، چون حفظ گیاه در شرایط اضطراری، مهم تر از میوه است.
- استفاده از کود های آلی
- کوتاه کردن و هرس کردن شاخه های بلند، تا سبب تحریک جوانه زنی گیاه شود.
بنابراین ضروری است که در فصل گرما و زمان خشکسالی با توضیحات داده شده، به درختان و باغ های خود رسیدگی کنیم تا از خسارات زیادی که ممکن است رخ دهد جلوگیری کنیم. برای مشاوره کشاورزی تیم جالیزان در خدمت شماست.