کنترل بیولوژیکی جزئی از استراتژی یکپارچه مدیریت آفات است. این روش به صورت كاهش جمعيت آفات توسط دشمنان طبيعي تعريف شده است که اغلب به عنوان کنترل طبیعی گفته می شود و از این طریق جمعیت آفات کم می شود و خسارت کمتری وارد می شود.
قدمت مبارزه بیولوژیکی با آفات مربوط به سال 1760 است که برای مبارزه با ملخ قرمز گونه هایی از پرندگان شکارچی را به جزیره موریس واقع در اقیانوس هند وارد کردند.
همچنین موفقیتی که در کنترل شپشک های استرالیایی به دست آمد پایه مبارزه بیولوژیکی نوین محسوب می شود.
کنترل بیولوژیکی آفات؛ راهی بهتر برای کاهش آفات
بیشتر كشاورزان برای كنترل مشكلات آفت خود از روشهای شیمیایی (سموم شیمیایی) استفاده می كنند، این روش مضرات زیادی دارد؛ مواد شیمیایی ممکن است مخصوص نباشند و حشرات مفید را از بین ببرند، آفت ممکن است در برابر سموم دفع آفات مقاومت کند، سموم دفع آفات ممکن است وارد زنجیره های مواد غذایی شوند، باقیمانده های شیمیایی ممکن است برای انسان خصوصاً کشاورزان مضر باشند.
در این راستا کنترل بیولوژیکی جهت مبارزه با آفات توجیه بیشتری دارد.
کنترل بیولوژیکی آفات در ایران نیز قدمتی 50 ساله دارد بدینگونه که در شمال ایران با استفاده از کفشدوزک ها، شپشک ها را کنترل می کردند.
این روش بر کنترل بیولوژیکی آفات تأکید می کند، اما شامل کنترل بیولوژیکی علفهای هرز و بیماریهای گیاهی نیز می شود.
در کل دخالت هدفمند انسان در وضعیت موجودات زنده جهت کنترل آفات هدف مبارزه بیولوزیکی با آفات می باشد، البته این عمل می تواند به صورت خود جوش هم باشد.
دشمنان طبیعی آفات حشرات، که به عنوان کنترل کننده های بیولوژیکی نیز شناخته می شوند، شامل جانوران شکارچی (پرداتورها)، انگل ها (پارازیت ها) و عوامل میکروبی (پاتوژن ها) است.
جانوران شکارچی، جانوران متعددی از قبیل دوزیستان (قورباغه)، پرندگان، خرندگان (مارها و مارمولک ها) و بند پایان (سوسک، عنکبوت، سنجاقک، کفشدوزک، بال توری ها) و بسیاری دیگر می باشند که عموما گونه هایی با زندگی آزاد هستند که در طول زندگی تعداد زیادی از طعمه ها را می خورند.
انگل ها (پارازیت ها)، گونه هایی هستند که روی یک میزبان حشرات منفرد توسعه می یابند، به عبارتی تمام و یا بخشی از زندگی خود را بر روی بدن حشرات دیگر زندگی می کنند و در نهایت میزبان را تضعیف می کنند و یا باعث مرگ میزبان می شوند.
بسیاری از گونه های زنبورها و برخی از مگس ها پارازیتوئید هستند.
کشور ما ایران از نظر وجود پارازیت ها و پرداتورها در سطح جهان بسیار مشهور است و مورد توجه علاقه مندان و فعالان در زمینه مبارزه و کنترل بیولوژیکی با آفات می باشد. به عنوان مثال پارازیت زنبور از ایران به کالیفرنیا برده شد و به عنوان یکی از موثرترین عوامل کنترل بیولوژیکی علیه شته گردو به کار می رود.
پاتوژن ها، ارگانیسم های ایجاد کننده بیماری از جمله باکتری ها، قارچ ها و ویروس ها هستند. آنها میزبان خود را می کشند یا ناتوان می کنند و برای گروه های خاصی از حشرات کاربرد دارند.
فراورده هایی بر اساس باکتری به نام تورسید به بازار عرضه شده است که علیه حشرات علی الخصوص لارو پروانه ها کاربرد دارد. همچنین از ویروس پلی هیدرال که روی کرم غوزه ایجاد بیماری می کند ترکیباتی ساخته شده است که به صورت حشره کش ها وارد بازار شده اند.
به طور کلی عوامل میکروبی، باکتری، ویروس، تک یاخته ها و قارچ های بسیاری وجود دارند که در مقیاس وسیع علیه آفات به کار برده می شوند.
رفتارها و چرخه های زندگی دشمنان طبیعی می تواند نسبتاً ساده یا فوق العاده پیچیده باشد و همه دشمنان طبیعی حشرات برای تولید محصول مفید نیستند.
انتخاب دشمن طبیعی
یک دشمن طبیعی موفق باید از میزان تولید مثل بالا، توانایی جستجوی خوب، با شرایط محیطی مختلف سازگار باشد و با میزبان (آفت) خود هماهنگ شود.
تولید مثل بالا بسیار مهم است به طوری که جمعیت دشمن طبیعی می تواند در صورت وجود میزبان به سرعت افزایش یابد.
دشمن طبیعی باید در جستجوی میزبان خود باشد و فقط باید در جستجوی یک یا چند گونه میزبان باشد. به عنوان مثال عنکبوت ها از بسیاری از میزبان های مختلف از جمله دیگر دشمنان طبیعی تغذیه می کنند.
همچنین بسیار مهم است که دشمن طبیعی با میزبان خود در یک زمان و یک مکان باشد. به عنوان مثال، اگر دشمن طبیعی یک تخم مرغ است، باید در دسترس تخم های میزبان وجود داشته باشد.
دشمنان طبیعی مورد استفاده برای تکثیر و رهاسازی در کنترل بیولوژیکی باید عاری از هرگونه بیماری و دارای کیفیت مناسب باشند.